Wat maakt de mens een uitzonderlijk dier? Dat hij kan denken? Dat hij kan praten? Dat hij bewustzijn heeft? Dat hij zich bewust bezig kan houden met de toekomst? Dat laatste is in ieder geval uitzonderlijk. De mens kan een doel bedenken en stapsgewijs ernaartoe werken. Zo hebben we dammen en andere kunstwerken gebouwd om ons te beschermen tegen het water - het Deltaplan. De Amerikanen stonden binnen 10 jaar nadat Kennedy dat had aangekondigd op de maan.

Fantastische bouwwerken

Maar bouwen andere dieren niet net zulke fantastische kunstwerken? Daar lijkt het wel op. Termieten kunnen heuvels bouwen, die lijken op de Sagrada Familia, en dan ook nog met airco.

Een aan mussen verwante zangvogel in Zuid-Afrika (Philetairus) bouwt nesten net zo uitgebreid en ingewikkeld als een heel menselijk dorp. En ze plaatsen net achter de ingangen boobytraps in de vorm van scherpe takjes om slangen en ander gespuis buiten te houden. Bevers bouwen dammen waarmee ze het waterpeil in “hun” meer controleren. In Canada ligt een beverdam van 850 meter lang¹. Een Japanse kraai gebruikt voetgangersstoplicht om door auto’s gekraakte noot veilig van de weg te kunnen rapen².
Je zou denken dat die dieren zich net zo goed met de toekomst bezig houden als mensen. Er is echter een wezenlijk verschil. Het bouwen van een heuvel is een trucje dat een termietenvolk geleerd heeft tijdens de evolutie, langzaam in de loop van vele generaties termieten. Dat blijkt als het klimaat ineens zodanig verandert dat de airco in de termietenheuvel niet meer voldoet. Dan kan het termietenvolk geen oplossing bedenken. Ze blijven op dezelfde manier bouwen. Ze kunnen niet denken: dit gaat niet goed, wat nu? Wij mensen kunnen na de watersnood van 1953 bedenken hoe we ons daartegen kunnen beschermen. Dat we dat kunnen bedenken is wel tijdens de evolutie ontstaan, maar de kunstwerken die we bedenken zijn binnen één generatie ontworpen en gebouwd. Net zo iets geldt voor de reis naar de maan en vele andere technologische hoogstandjes. Dat kunnen andere dieren niet.
Wat maakt dat verschil tussen die dieren en mensen? Een aantal eigenschappen spelen waarschijnlijk een rol. Mensen hebben taal tot hun beschikking. Door praten en schrijven kan kennis over technieken door iedereen, overal en op elk tijdstip gebruikt worden. En we kunnen daardoor in grote groepen het nodige werk plannen. Maar ik denk dat een andere eigenschap misschien belangrijker is.

Lineair denken....

De mens kan zich een doel stellen (ver) in de toekomst en daar in vele stappen naar toe werken. Dat is een lineair systeem: van A naar B naar C. Telkens moet uit een aantal mogelijkheden gekozen worden en daarvoor is rationeel denken in oorzaak en gevolg nodig. Het verbazingwekkende is dat dit in de natuur een uitzondering is. In de natuur bestaat bewust kiezen uit mogelijkheden om een doel te bereiken eigenlijk niet. Een dier heeft vele gedragsmogelijkheden, vele mogelijkheden tot actie, maar de omstandigheden bepalen welk gedrag plaats vindt. Dat is niet altijd te zien, omdat dieren gedrag vertonen dat tot overleven leidt en dat is in die zin doelgericht. Maar dat gedrag is mogelijk gemaakt door de evolutie en is geen bewuste keuze van het dier op dat moment³. Hetzelfde geldt voor alle levende organismen, voor de hele levende natuur. Een plant groeit naar het licht en daar komt natuurlijk geen denken aan te pas, alleen aanpassing in de loop van de evolutie.
De natuur, elk ecosysteem, elk levend wezen is een complex systeem. Een kenmerk van een complex systeem is dat toekomstig gedrag niet te voorspellen is vanuit de huidige toestand. Alleen als je terugkijkt kan je verbanden zien. Zo staat hierboven: “[Die mussen] plaatsen net achter de ingangen van hun nesten boobytraps in de vorm van scherpe takjes OM slangen en ander gespuis buiten te houden.”. Dat “OM” -oorzaak en gevolg- is niet juist. Dat gedrag is bij toeval ontstaan en behouden gebleven doordat het aan de overleving van de soort bijdroeg. Achteraf kan je dat verklaren en lijkt het logisch, maar het had makkelijk anders kunnen uitpakken. Nu heb ik eerder beweerd dat de mens en zijn brein ook complexe systemen zijn⁴. Dat klopt inderdaad, maar ik heb het hier over een klein deel van wat de mens is en doet, namelijk zijn bewuste denken. Veel menselijk gedrag wordt onbewust gestuurd en dat lijkt meer op de manier waarop alle gedrag in de natuur tot stand komt. Maar het bewust gestuurde gedrag van de mens werkt heel anders dan de rest van de natuur. En dat maakt het zo moeilijk de rest van de natuur te begrijpen …. met dat lineair, in oorzaak en gevolg denkende bewuste brein.

... werkt niet altijd

We hebben heel wat technologische hoogstandjes tot stand gebracht met dat bewust denkende brein. Maar we maken soms een ernstige fout: we benaderen de natuur ook als een lineair systeem. Als er iets mis gaat denken we dat we met het veranderen van één factor het probleem op kunnen lossen. Dat lukt soms inderdaad. We hebben bijvoorbeeld het gif DDT verbannen toen bleek dat veel diersoorten daardoor met uitsterven bedreigd werden. En dat hielp. Maar DDT was dan ook een menselijke, technologische ingreep. Regelmatig komt een exoot ons land binnen en verstoort het bestaande ecosysteem. Voorbeelden zijn de Amerikaanse vogelkers en de nijlgans. Daar moeten we iets aan doen: bestrijden die struik, respectievelijk gans. Dat lukt niet, en is ook niet nodig, want de evolutie regelt wel een nieuw evenwicht, soms sneller dan we denken⁵. We denken ook -tot voor kort?- dat we zonder problemen kippen, varkens, runderen, mais, in grote monoculturen kunnen fokken, kweken en houden. Maar dat gaat niet zo best omdat het complexe wezens zijn en er buiten hun complexe natuurlijke habitat steeds weer onvoorspelbare problemen opduiken. En dan ontwikkelingen in de gezondheidszorg. Het lijkt erop dat de eerste gentherapieën bij de mens binnenkort klinisch zullen worden toegepast. Dan wordt bijvoorbeeld op ingenieuze wijze een gen, een stukje DNA, dat een rol speelt bij een ziekte, vervangen. Dat is fantastisch. Maar er is geen gen dat alleen codeert voor een ziekte⁶. Een gen codeert voor een molecuul dat in het complexe systeem tot allerlei processen leidt, nooit tot één enkel.

Denken in oorzaak en gevolg

De mens denkt vaak in oorzaak en gevolg en ziet de wereld als lineair systeem. Dat stelt ons in staat tot grote prestaties. Maar het vervreemdt ons soms ook van de natuur, een complex systeem zonder oorzaak en gevolg.